*Το κάστρο που πάτησε ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος
*Τόπος φυλάκισης επικίνδυνων προσώπων
*Το περιβάλλουν θρύλοι και Νεραϊδες
Γράφει ο Θεόδωρος Λάμπρος
*ΒΑ Modern History (London Guildhall University)
*MA Mediterranean Studies (University Of London)
(Ιστορικός – Συγγραφέας – Τακτικό Μέλος της Εταιρείας Λογοτεχνών Νοτιοδυτικής Ελλάδας – Αρχισυντάκτης στο ενημερωτικό πόρταλ skalistiri.news – Διαχειριστής του ιστορικού πόρταλ “Το skalistiri.news σκαλίζει το 1821” και Αναβιωτής του 1821
Το Χλεμούτσι ανήκει στα κάστρα, που από την αρχή έκτισαν οι Φράγκοι στην Πελοπόννησο. Οικοδομήθηκε στην περιοχή του ακρωτηρίου Χελωνάτα της Ηλείας, γνωστού για την σημασία του στην Αρχαιότητα.
Η χρονολογία κατασκευής του τοποθετείται ανάμεσα στο 1220 και 1223 και οι ιστορικοί διαφωνούν αν χτίστηκε από τον Γεοδεφρείδο τον Α’ ή τον Β’ Βιλλεαρδουϊνο. Για να μπορέσει να πραγματοποιήσει την οικοδομή του κάστρου ο πρίγκηπας ήρθε σε σύγκρουση με τον καθολικό κλήρο της Αχαϊας από τον οποίο ζήτησε τη μεγαλύτερη συμμετοχή πλήττοντας καίρια αποκτήματά του. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα ο κλήρος να διαμαρτυρηθεί στον Πάπα Ονώριο Γ’, που αφόρισε τον Βιλλαρδουϊνο. Αυτός όμως δεν κάμφθηκε, συνέχισε το χτίσιμο και όταν το κάστρο ολοκληρώθηκε, διεμήνυσε στον Πάπα ότι με το κάστρο αυτό ήθελε να προστατεύει το λιμάνι και τις ακτές από τους σχισματικούς Έλληνες.
Ο Πάπας πείσθηκε και ανακάλεσε τον αφορισμό. Ο κλήρος και ο Βιλλαρδουϊνος συμφιλιώθηκαν.
Πρωτεύουσα της περιοχής που κυβέρνησαν οι Βιλλαρδουϊνοι ήταν η Ανδραβίδα ή Andreville την οποία στόλισαν με τρεις Φράγκικες εκκλησίες, από τις οποίες σήμερα σώζεται μόνον τμήμα της Αγίας Σοφίας. Στην περιοχή υπήρχε το σημαντικότατο λιμάνι της Γλαρέντζας, που με τις ανασκαφικές έρευνες, ταυτίζεται με εκείνο της αρχαίας Κυλλήνης, όπου και υπήρχε μεγάλο φρούριο. Η περιοχή γύρω από το κάστρο και γενικότερα η Ανδραβίδα γνώρισαν την εποχή των Βιλλεαρδουϊνων ξεχωριστή αίγλη. Η φήμη για τα πλούτη και τη δόξα τους έφθασαν ως τη Γαλλία και οι ευγενείς νέοι από την Βουργουνδία έρχονταν στο παλάτι του Βιλλεαρδουϊνου για να μάθουν τους καλούς τρόπους της εποχής αλλά και για να περάσουν ευχάριστα.
Εκτός από το Χλεμούτσι υπήρχε και δεύτερο σημαντικό κάστρο στο Κατάκολο, μεγάλο επίσης λιμάνι της περιοχής.
Και νομισματοκοπείο
Το Χλεμούτσι είναι γνωστό και σαν Clermont, ονομασία που του έδωσαν οι Φράγκοι. Αργότερα πήρε την ονομασία Castel Tornese επειδή πίστευαν πως σ’ αυτό βρισκόταν το νομισματοκοπείο όπου μετά από άδεια του βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκου ΙΧ κόβονταν τα τορνέσια νομίσματα, που στην μια όψη είχαν την εκκλησία του Αγίου Μαρτίνου της πόλης Tours – για αυτό και τορνέσια και στην άλλη την επιγραφή G. PRINCEPS ACHAEA DE CLARENTIA. Γεγονός είναι πως τα νομίσματα αυτά, κυκλοφορούσαν στο φράγκικο Μοριά από το 1250 – 1333 και είτε κόβονταν στο Χλεμούτσι ή στη Γλαρέντζα ή και στα δυο κάστρα. Για την προέλευση του ονόματος έχουν δοθεί πολλές ερμηνείες.
Πολυτάραχη εποχή
Μετά τον θάνατο του Γουλιέλμου Β’ Βιλλεαρδουϊνου άρχισε μια ταραγμένη εποχή που διήρκεσε όλο σχεδόν τον 14ο αιώνα με επίκεντρο τα ισχυρά κάστρα.
Το Χλεμούτσι κληρονόμησε η γυναίκα του Γουλιέλμου Β’ Βιλλαρδουϊνου. Η μεγαλύτερη διαμάχη ξέσπασε το 1313. Η εγγονή του Βιλλεαρδοϋινου παντρεύτηκε τον Λουδοβίκο της Βουργουνδίας, ο οποίος διαδέχτηκε σαν πρίγκηπας της Αχαϊας τον Φίλιππο του Τάραντα, που πέθανε χωρίς απογόνους.
Τότε όμως η άλλη κόρη του Βιλλεαρδουϊνου, η Μαργαρίτα, βαρωνέσα της Άκοβας, ένωσε τους Βουργουνδούς παρτιζάνους κατά των Βιλλεαρδουϊνων και συγχρόνως πάντρεψε την κόρη της με τον Φερδινάνδο της Μαγιόρκας, από τους αρχηγούς των Καταλανών, που νίκησαν τους Φράγκους στη μάχη του Κηφισσού (1311) και ο οποίος έθεσε θέμα διεκδίκησης του Μοριά στο όνομα της γυναίκας του. Οι βαρώνοι αντέδρασαν, κατηγόρησαν την Μαργαρίτα θεωρώντας τον γάμο της κόρης της σαν έγκλημα εναντίον τους και τη φυλάκισαν στο Χλεμούτσι όπου και πέθανε τον Φεβρουάριο του 1315.
Ο Φερδινάνδος δεν πτοήθηκε παρόλα αυτά, αποβιβάστηκε με Καταλανούς στην Γλαρέντζα, κατέλαβε το Χλεμούτσι και το Κατάκολο και πέτυχε για λίγο την αναγνώριση του, ώσπου το 1316 ο Λουδοβίκος της Βουργουνδίας έφθασε στην περιοχή, ενώθηκε με τους Βαρώνους και Ελληνικό στρατό από τον Μυστρά, νίκησε τους Καταλανούς και πήρε πίσω τα κάστρα.
Στο Χλεμούτσι κρατήθηκε αιχμάλωτος το 1446 ο γιος του Κεντυρίωνα, Τζιοβάνι Ασάνης και σ’ αυτό εγκαταστάθηκε ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος (1427) έχοντας εδώ την επίσημη έδρα του Δεσποτάτου του Μορέως.
Στα 1460 το κάστρο καταλήφθηκε από τους Τούρκους και στη συνέχεια από τους Βενετούς (1471) και ξανά από τους Τούρκους, που το κράτησαν μέχρι το 1687, οπότε καταλήφθηκε πάλι από τους Βενετούς. Από τα 1715 μέχρι το 1821 βρισκόταν στα χέρια των Τούρκων. Στα 1826 ο Ιμπραήμ υποχωρώντας προκάλεσε με τους βομβαρδισμούς του μεγάλες καταστροφές στο κάστρο.
Στην εποχή των Βενετών το κάστρο είχε χάσει την σημασία του. Το 1701 ο Francesco Grimani πρότεινε να χτιστεί ένα νέο φρούριο, εκεί όπου υπήρχε η Γλαρέντζα, την οποία το 1430, κατέστρεψε ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος για να εμποδίσει τους εχθρούς του να βρίσκουν καταφύγιο εκεί και να οχυρώνονται.
Ο Grimani πρότεινε ακόμα να κατεδαφιστεί το Χλεμούτσι γιατί ήταν άχρηστο στη Βενετία και χτισμένο μακριά από την θάλασσα και τα νησιά.
Το σχέδιο του όμως δεν πραγματοποιήθηκε και έτσι σήμερα το Χλεμούτσι διατηρήθηκε και παραμένει ένα σημαντικό παράδειγμα της φρουριακής αρχιτεκτονικής των πρώτων χρόνων της Φραγκοκρατίας στον Μοριά. Παρόλο που οι Τούρκοι όταν το κατέλαβαν έκαναν κάποιες προσθήκες, το κάστρο διατηρεί σχεδόν ακέραιο τον αρχικό κατασκευαστικό του χαρακτήρα. Οι Παλαιολόγοι δεν άφησαν ίχνη και οι Βενετοί φαίνεται πως δεν έκαναν καμιά αλλαγή ή προσθήκη.
Τόπος φυλάκισης επικίνδυνων προσώπων
Το κάστρο Χλεμούτσι δεν ήταν μόνο καστροπάλατο. Ήταν, όπως και τ’ άλλα κάστρα (και της Φραγκοκρατίας και του Βυζαντίου) και φυλακές σίγουρες για τα ποιο επικίνδυνα πρόσωπα, εκείνα τα πρόσωπα που περισσότερο υπολόγιζαν και φοβούνταν οι κρατούντες.
Έτσι μέσα στο Χλεμούτσι ρίχτηκε ο Φιλής, μέγας Δομέστικος του Βυζαντίου μετά την ήττα που υπέστη ο Βυζαντινός στρατός στο Μακρυπλάγι, ήττα που είχε προκληθεί από παρασπονδία ξένων μισθοφόρων αφενός που πέρασαν με τους Φράγκους και αφετέρου προδοσία του δεύτερου βυζαντινού στρατηγού, του Μακρηνού, στον οποίο ο Φράγκος ηγεμόνας είχε τάξει γάμο με σπουδαιότατη νύφη και μεγάλη προίκα. Ο Φιλής πέθανε στα υπόγεια αυτού του κάστρου χωρίς να ξαναδεί το φως της ημέρας.
Στο Χλεμούτσι κλείστηκε και ένα άλλο σπουδαίο πρόσωπο και αυτό όχι Έλληνας αλλά Φράγκα και μάλιστα της δυναστείας των Βιλλεαρδουϊνων.
Το πρόσωπο αυτό είναι η Μαργαρίτα Βιλλεαρδουϊνα, η δεύτερη και ποιο αγαπημένη κόρη του πρίγκηπα Γουλιέλμου. Αλλά ο πατέρας της είχε πεθάνει καθώς και η Ιζαμπώ, η πρωτότοκη αδελφή της. Και τώρα κυβερνούσαν άλλοι. Αυτή με την σειρά της είχε προσεγγίσει τους Καταλανούς, τους εχθρούς των Φράγκων. Οι τελευταίοι την καταδίκασαν και την απομόνωσαν στο Χλεμούτσι έως τον θάνατό της το έτος 1315. Όμως σύντομα φάνηκε ο εκδικητής της, που ήταν ο Φερδινάνδος της Μαγιόρκας. Αυτός κυρίευσε και την Γλαρέντζα και το Χλεμούτσι.
Από τότε τα δυο κάστρα είχαν κι άλλες περιπέτειες έως τα 1427 που τα κυρίευσε ο τελευταίος αυτοκράτορας του Βυζαντίου Κωνσταντίνος Παλαιολόγος που έδιωξε και τα τελευταία υπολείμματα των Φράγκων στο Μοριά. Αυτός κατοίκησε αρκετό διάστημα στο Χλεμούτσι με την σύζυγό του πριν πεθάνει.
Το Χλεμούτσι το κυρίευσαν οι Έλληνες από τον πρώτο χρόνο της Ελληνικής Επανάστασης. Παρόλα αυτή την περίοδο 1825 – 1826 ο Ιμπραήμ Πασάς της Αιγύπτου κατόρθωσε να κυριεύσει το κάστρο και όταν πιεζόμενος έφευγε από την Ελλάδα, γκρέμισε από αυτό το φρούριο μεγάλο μέρος. Ιδιαίτερα ανατίναξε τις γωνίες του.
Το κάστρο των μύθων και των θρύλων
Το Χλεμούτσι έχει να διηγείται τους μύθους και τους θρύλους του και όπως όλα τα κάστρα, συνδέθηκε με παραδόσεις που μιλούν για βασιλόπουλα και βασιλοπούλες που κατοικούν σε γειτονικά κάστρα, που συνδέονται με υπόγεια περάσματα. Μια από τις παραδόσεις αναφέρεται στην ιστορία ενός βασιλόπουλου, που κατοικούσε στην Παλιόπολη (αρχαία Ήλιδα) και είχε αγαπήσει τη βασιλοπούλα που κατοικούσε στο Χλεμούτσι. Το βασιλόπουλο το έλεγαν Ανήλιαστο, γιατί ποτέ δεν το έβλεπε ο ήλιος, ούτε το φως της ημέρας, κι ήταν η μοίρα του αν ήθελε να τον δει ο ήλιος να μαρμαρωθεί.
Το ίδιο και η βασιλοπουλα, και για τούτο την έλεγαν κι αυτή Ανήλιαστη. Για να βλέπονται έκαμαν ένα λαγούμι από την Παλιόπολη ως το Χλεμούτσι και πήγαινε το βασιλόπουλο και την αντάμωνε στο Χλεμούτσι. Μια φορά όμως εκεί που γύριζε το βασιλόπουλο στο παλάτι του, έτυχε να βρεθεί έξω από το λαγούμι του την ώρα που έκραζε ο πετεινός και το πήρε η ημέρα και μαρμαρώθηκε. Ο θρύλος αναφέρει ότι βρίσκεται ακόμα μαρμαρωμένο μέσα στο λαγούμι, που έτρεξε να μπει. Πολλοί εδοκίμασαν και μπήκαν μέσα στο λαγούμι για να πάνε από την Παλιόπολη στο Χλεμούτσι για να βρουν το μαρμαρωμένο βασιλόπουλο. Μαζί μ’ αυτούς ήταν κι ένας παπάς. Αλλά θέλεις από το πολύ σκοτάδι, θέλεις από φόβο, εφοβήθηκαν και εγύρισαν πίσω.
Στην περιοχή είναι ακόμα διαδεδομένη η παράδοση που αναφέρεται στις δυο Νεράιδες, που συγκρίνονται με τις κόρες του Βιλλεαρδουϊνου και κληρονόμησαν η μια το Χλεμούτσι και η άλλη το Σανταμέρι. Στο Χλεμούτσι κατοικούσε η όμορφη αλλά άτεκνη νεράιδα ενώ στο Σανταμέρι η άσχημη, που είχε όμως πέντε αγόρια και μια πεντάμορφη κόρη. Αυτή την έδωσε στην όμορφη νεράιδα, που πήγε να την επισκεφθεί και της ζήτησε κάποιο παιδί, συντροφιά στη μοναξιά της. Σαν πήρε, όμως την πεντάμορφη, την έκλεισε στο κάστρο της και δεν την ξανάφησε να τη δει η μάνα της. Μάταια προσπάθησε η νεράιδα του Σανταμεριού να πείσει την αδελφή της να της επιτρέψει να δει την κόρη της.
Ο θρήνος της μεγάλος, έσμιξε με τα στοιχεία της φύσης. Γι’ αυτό κι από τότε όταν οι άνεμοι βουίζουν και η βροχή λυσομανάει, λένε πως είναι το βογγητό της νεράιδας που θρηνεί για το χάσιμο του παιδιού της. Στην περιοχή εξάλλου της Ηλείας το κάστρο του Χλεμουτσίου θεωρείται σαν τόπος συγκέντρωσης των νεράιδων.
ΠΗΓΕΣ:
- Θεόδωρος Λάμπρος, «Φράγκοι και Βυζαντινοί στην Ηλεία» (Ιστορική Έκδοση Δήμου Πύργου, 2023)
- Δρ. Ε. Καρποδίνη – Δημητριάδη, Κάστρα της Πελοποννήσου (Έκδοση 1993)
- Αλέξανδρος Παραδείσης, Φρούρια και Κάστρα της Ελλάδας, (Έκδοση 1983)
